Początki socrealizmu Rezolucja Lenina "Rozprawa z formalizmem" Filozoficzno - ideowe podłoże socrealizmu Niszczenie dorobku poprzednich epok Prześladowania pisarzy Teksty źródłowe Bibliografia
"Lenin, Gorki i Krupska grają w szachy" |
Wiera Muchina "Robotnik i kołchoźnica" |
Uniwersytet Łomonosowa w Moskwie |
Okładka czasopisma "Lef" |
"Krokodyl wyrusza na wojnę" - rysunek satyryczny |
Wojciech Fangor "Lenin w Poroninie" |
J.W. Stalin |
Satyra polska w walce o pokój |
Alfred Lenica "Młody Bierut wśród robotników" |
Andrzej Wróblewski "Fajrant w Nowej Hucie" |
Trudno jednoznacznie określić, które wydarzenie miało decydujący wpływ na rozwój sztuki socrealistycznej w Rosji, z pewnością rewolucja, entuzjazm wielu młodych twórców awangardy, niezbędna okazała się jednakże jednoznaczna decyzja polityczna, odrzucenie sztuki, która nie jest "proletariacką", lecz "burżuazyjną", potępienie w formie najczęściej wtedy praktykowanej - rezolucji. Już tylko sprawą czysto techniczną pozostawało określenie czym być powinien nowy nurt w sztuce; kwestię nazewnictwa - rozwiązał Maksym Gorki proponując - realizm socjalistyczny (zgodnie z praktyką nowomowy skrócony do socrealizmu); jego propozycja pojawiła podczas Pierwszego Zjazdu Pisarzy Sowieckich w sierpniu 1934 roku. Realizm nie mógł być jednak naśladownictwem, od samego początku stał się kreacją - realistyczne (prawdziwe) było tylko to co oficjalnie uznano za realnie (lub raczej propagandowo, dziś powiedzielibyśmy wirtualnie) istniejące - na tym polegać będzie największa manipulacja artystów i krytyków radzieckich od lat 30 -ych, aż do sprowokowanej przez Chruszczowa "odwilży".
Socrealizm w Rosji powstaje jako nurt opozycyjny wobec panujących w całej sztuce konstruktywizmu (sztuki plastyczne) i futuryzmu (literatura), które nie będąc przeciwne rewolucji, zajmowały się nawet działalnością propagandową, ale hermetyzm formy przekazu uznany został za niezrozumiały, "oderwany od mas". Początków ataku na "formalizm" poszukiwać możemy w poglądach grupa "NOŻ" (Новое Общество Живописцев) z 1921 roku. W miejsce awangardy proponowano powrót do tradycji XIX - wiecznych realistów, z Iliją Riepinem na czele. Propagatorem tego rodzaju postawy twórczej był związany z AChRR (Ассоцяциа Художников Револуционной Российи) Izaak Brodski, twórca cyklu portretów przywódców partii (Lenin w Smolnym). Istotną rolę odegrały wypowiedzi przywódcy rewolucji Lenina, któremu jako pretekst do ataku na awangardę posłużył jeden z projektów Tatlina, który został bardzo dobrze przyjęty na wystawie w Niemczech organizowanej przez artystów związanych z ruchem dadaistycznym. Zagęszczająca się atmosfera wokół konstruktywistów spowodowała emigrację Gabo, Pevsnera i El Lissitzky`ego do Niemiec (w 1921). W 1925 roku powstaje grupa OST stworzona przez absolwentów Wchutemasu - Aleksandra Dejnka, Wierę Muchinę, Aleksandra Matwiejewa , która otwarcie propaguje socrealizm; ich program korespondował w pewnym stopniu z postulatami czasopisma "Lef" redagowanego przez Włodzimierza Majakowskiego, który jednakże traktując "nową sztukę" jako artykuł powszechny i codzienny, postęp pojmował na zasadzie prawa artysty do eksperymentu formalnego. Doskonałą ilustracją tej metody twórczej okazał się poemat "Włodzimierz Iljicz Lenin". Po wyjeździe z Rosji grupy konstruktywistów oraz Marca Chagalla (do 1922 komisarz d/s sztuki w Witebsku) jednym z niewielu wybitnych twórców pozostających w kraju był Kazimierz Malewicz, jednakże jego wpływ zaczyna maleć od krytyki w leningradzkiej "Prawdzie", aż do serii artykułów publikowanych po powrocie malarza z zagranicy i retrospektywnej wystawy Galerii Tretiakowskiej. Zanim ostatecznie zadekretowano socrealizm jako jedyną formę sztuki (1934) w tajemniczych okolicznościach popełnia samobójstwo W. Majakowski (1930), a w 1932 roku ukazuje się dekret o przekształceniu wszystkich organizacji artystycznych - rozwiązano wszystkie dotychczasowe i zorganizowano centralny system (klasyfikacji, nagród, stypendiów, weryfikacji).
Ideowo - filozoficzne założenia realizmu socjalistycznego wynikały przede wszystkim z wprowadzenia do estetyki elementu "determinantu klasowego", który w zasadzie przekreślał możliwości rzeczowej dyskusji o tym czym powinna być estetyka. Marksiści w swej teorii estetyki powoływali się na Hegla, którego poglądy przeciwstawiano ideom I. Kanta - upraszczając dzieło sztuki nie powinno być tylko formą, która podlega ocenie powszechnego i bezpośredniego sądu nad jego wartością (kantowski "sąd smaku"), lecz jest jednością formy oraz procesu historycznego. Marksowi i Engelsowi najbardziej znaczące w estetyce Hegla wydało się odrzucenie pojęcia niezmiennego i uniwersalnego kanonu wartości - miał on się zmieniać wraz ze przeobrażeniami warunków historycznych. Uzupełniona o elementy społeczne estetyka heglowska stała się "bazą" dla socrealistycznej teorii piękna i sztuki. Wprowadzone zostało pojęcie momentu ekonomiczno-społecznego, który w ostatecznym rozrachunku musiał zadecydować o powstaniu i charakterze dzieła sztuki. Sam wytwór artysty określany był mianem produkcji, twórca pozbawiony został idealistycznego (romantycznego) pierwiastka, który proces tworzenia czynił mistycznym. Dzieło sztuki miało pełnić szczególną rolę w procesie kształtowania osobowości nowego socjalistycznego człowieka - stąd olbrzymia fala perswazji a następnie represji kierowana wobec twórców, którzy nie chcieli podporządkować się obowiązującym normom estetycznym. Sztuce przyznano przede wszystkim funkcję wychowawczą. Wartości estetyczne, które dotychczas uznawano za uniwersalne, powszechne nabrały charakteru klasowego, a za jedyną z możliwych form przekazu uznano realizm. Ideolodzy socrealizmu głosili, że tylko realizm prezentuje materialistyczną koncepcję rzeczywistości i ujęcie procesu historycznego. Filozofia marksistowska jako jedna z dziedzin nauki odkryła prawidłowości kierujące dziejami ludzkości, a artysta musiał tylko się temu procesowi podporządkować.
W latach 1932 - 34 (przekształcenie związków twórczych, zadekretowanie socrealizmu i referat Żdanowa) zagadnienia ideologiczne, a zatem również bezpośrednio związane z kulturą (nie można było w tym okresie postawić wyraźniej granicy między tymi sferami życia) podlegały centralnie jednemu z najbliższych współpracowników Stalina - Łazarowi Kaganowiczowi, który przewodniczył speckomisji decydującej o zakazie publikacji i wystawiania określonych dzieł. Jedna z pierwszych decyzji dotyczyła zakazu wystawiania jednej z najlepszych sztuk lat trzydziestych "Samobójcy" Nikołaja Erdmana. Kaganowicz przyczynił się do powstania "kultu jednostki" wygłaszając przemówienia "O bolszewickie zgłębienie historii partii" (1932). W 1932 roku przystąpiono do przebudowy Moskwy, która miała stać się wzorem realizacji socjalistycznego planu architektonicznego, zrezygnowano przy tym z koncepcji awangardowych architektów związanych z konstruktywizmem. Kaganowicz zadecydował (za zgodą Stalina) o zburzeniu kilkudziesięciu cerkwi, baszt, murów i innych cennych zabytków w miejscu, których powstały np. gmach Teatru Armii Czerwonej w kształcie pięcioramiennej gwiazdy albo puste place (w miejscu, gdzie stała największa cerkiew Chrystusa Zbawiciela obecnie jest pusty plac i basen). Charakterystyczną cechą rządów sowieckich było nie tylko niszczenie dorobku minionych stuleci, ale również masowa wyprzedaż kolekcji zgromadzonych w ciągu kilku stuleci przez rodzinę carską. Zarówno planom przebudowy Moskwy jak i wyprzedaży dzieł sztuki sprzeciwiał się pierwszy komisarz oświaty Anatolij Łunaczarski, ale wkrótce zastraszony i przegłosowany przestał de facto kierować oświatą i kulturą. Tymczasem Kaganowicz na osobisty rozkaz Stalina zajmował się zniszczeniem konkretnych twórców: Meyerholda, Płatonowa i Tairowa. Różnego rodzaju represjom poddani zostali O. Mandelsztam, A. Achmatowa, I. Babel, M. Bułhakow i inni. Dla zrównoważenia literatury zakazanej zaczęto przyznawać Stalinowskie Nagrody Literackie, których laureatami zostawali pisarze marnego talentu, lecz wielkiej usłużności. Na wiele lat literatura radziecka szczyciła się dokonaniami Fadiejewa, Ostrowskiego, Katajewa, Gajdara. Paradoksem tej epoki okazało się, że po rządami Stalina największa twórcza swoboda zapanowała w latach 1941 - 45, kiedy zezwolono twórcom na wiele lat skazanym zapomnienie opublikować pojedyncze utwory, wtedy właśnie Zoszczenko wydaje swój zbiór opowiastek o Leninie, przez jednych uważany za szczyt serwilizmu pisarza, a przez innych za zjadliwą satyrę. Socrealistyczna wykładnia obowiązywała nie tylko w obrębie literatury pięknej, ale również fachowej, gdzie każdy autor publikacji powoływał się najpierw na opinię Stalina (w końcu (u)"znanego językoznawcy"), nawet książka kucharska musiała być socjalistyczna w treści. Początkowo wyśmiewane przez Bułhakowa, Pietrowa i Zoszczenkę "językowe potworki" i skrótowce, z obowiązkowym przymiotnikiem "Czerwony" stały się obowiązujące dając zaczątek stalinowskiej nowomowie, którą następnie tak genialnie skodyfikował Orwell.
Od 1923 roku jedną z decydujących ról w procesie zniszczenia literatury rosyjskiej przyjął reżimowy krytyk Leopold Awerbach, który nie pisał artykułów krytycznych, lecz raczej donosy, które spowodowały m. in. zakaz publikacji Psiego serca Bułhakowa. Znękany ciągłymi atakami pisarz próbował uzyskać zgodę na emigrację i zgodnie z duchem czasu przedstawił swoją prośbę w formie listu do Stalina. W swej działalności Awerbach był wspierany przez Rosyjską Asocjację Pisarzy Proletariackich (RAPP), która atakowała nawet "czołowego barda rewolucji" Majakowskiego, a w 1929 rozpętała nagonkę na Eugeniusza Zamiatina i Borysa Pilniaka za publikacje zagraniczne. Zamiatin cudem wyemigrował natomiast Pilniak stał się jednym z pisarzy rozstrzelanych w czasach "wielkiej czystki" 1937 roku. Niedługo po nim w dość niejasnych okolicznościach ginie Izaak Babel, a trochę wcześniej umiera w łagrze Osip Mandelsztam. Nawet najwybitniejsi pisarze rosyjscy zgadzali się na ustępstwa wobec reżimu. Zakazane dzieła albo wydawano na emigracji, albo w wersji okrojonej przez cenzurę w wiele lat po śmierci dyktatora. Natomiast stalinowski model powieści i szerzej sztuki okazał się na tyle trwały, iż jego ślady odnajdujemy w dziełach powstających nawet w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych kiedy nastąpił zwrot ku neostalinizmowi. Z perspektywy czasu socrealizm (zwłaszcza w Polsce) traktowany jest raczej jako ciekawostka socjologiczna, natomiast o jego ścisłych związkach z dyktaturą mogą świadczyć przykłady Korei Północnej, Wietnamu oraz dyktatur afrykańskich, gdzie doświadczenia sowieckie nadal są wykorzystywane.
© Paweł Chmielewski
Teksty źródłowe:
Satyra polska w walce o pokój, Warszawa, 1950.
J. W. Stalin, Dzieła, Warszawa, 1950.
L. Szenwald, Wiersze żołnierskie, Warszawa, 1953.
W. I. Lenin, O rewolucji październikowej, Warszawa, 1977.
O armii, która nas wyzwoliła. Antologia, Warszawa, 1954.
Wybór opowiadań współczesnych autorów polskich, Warszawa, 1951.
Strofy o generale Świerczewskim. Antologia, Warszawa, 1952.
O Leninie. W 30 rocznicę śmierci, Warszawa, 1954.
A. Fadiejew, Młoda gwardia, Warszawa, 1952.
J. Wilczek, Nr 16 produkuje, Warszawa, 1951.
W. Wasilewska, Wierzby i bruk, Warszawa, 1946.
W. Wasilewska, Tęcza, Warszawa, 1953.
Inscenizacje. Teatr szkolny, t. I - III, Warszawa, 1951.
S. Michałkow, Czerwony krawat, Warszawa, 1950.
A. Bek, Szosa Wołokołamska, Warszawa, 1948.
M. Ostrowski, Jak hartowała się stal, Warszawa, 1974.
W. Maciąg, Przewodnie idee literatury polskiej 1918 - 1980, Wrocław, 1992.
W. Tomasik, Realizm socjalistyczny w literaturze polskiej, w: Lektury polonistyczne, Kraków, 1999.
P. Kuncewicz, Agonia i nadzieja, Warszawa, 1993.
J. Trznadel, Polski Hamlet, Warszawa, 1989.
I. Kamiński, Trudny romans z awangardą, Lublin, 1989.
A. Hutnikiewicz, Od czystej formy do literatury faktu, Warszawa, 1988.
Z. Mitosek, Teorie badań literackich, Warszawa, 1988.
Filozofia marksistowska, Warszawa, 1975.
A. Drawicz, Pocałunek na mrozie, Londyn, 1989.
Ch. Jencks, Ruch nowoczesny w architekturze, Warszawa, 1987.
J. Wujek, Mity i utopie architektury XX wieku, Warszawa, 1986.
R. Miedwiediew, Ludzie Stalina, Warszawa, 1989.
Julian Tuwim
Poeto, jest czterysta milionów Chińczyków./ To nie żarty, to dziesięć Atlantyków krwi./ Zawiadom o tym, w piorun załamując brwi,/ Mitologiczne ciotki i wujów asyryjczyków.
Grigoł Abaszydze
Podziwiam Iljicza, że wprost z cokołu/ Burzliwej Jori swój rozkaz wydaje/ I rzeka przemieni te stepy gołe,/ Snopem strumieni, na żyzne urodzaje.
Przepłynie prędko stepowym pustkowiem/ Ten porywisty potok życiodajnej strugi/ I myśl Lenina nam wszystkim odpowie/ Obrazem świata, co z nami się trudzi.
"Lenin w Samgorii", przekład Jerzy Lau
Mikołaj Asiejew
Świecą i sławią się Lenina czasy,/ rewolucyjny żar - w latach Lenina-/ w ich część podnoszą się znowu toasty/ i nowa pieśń szybować znów zaczyna.
Lenina głos - wiosennych głos porządków -/ dźwięcznym, potężnym rozbrzmiewał metalem,/ w miastach docierał do wszystkich zakątków/ i niósł się wskroś powietrze w wiejskie dale.
Z rozumem ludu zawsze trzymał sztamę,/ mnóstwo go za to wrogów nie znosiło;/ a nam był bliski, bliski niesłychanie/ jasnością, prawdą i niezwykłą siłą.
Ludzie wchodzili w owych latach chwały/ w królestwie mroku - jasnością płomienia./ Ale w piśmiennych ludzi naród cały/ jedynie umysł Iljicza przemieniał.
Uzbrajał armię milionowostopą/ w moc potrojoną w owym wielkim roku:/ Fabryki - robotnikom, ziemia - chłopom,/ wojna pałacom, zwykłym domom - pokój!
Czas kładzie się brzemieniem na ramiona,/ ale dalekie owe lata głodne,/ czasy Lenina trudem przeciążone, wspomina się radośnie i pogodnie.
"Czasy Lenina" - przekład Jan Gniazdowski